میدان سبزه‌پوش (سه‌وزه‌پۆش)

بلبان‌آباد (بوڵواناوا)
کردستان - دهگلان

نگارش زبان کردی

نگارش زبان کوردی

تهیه‌ و تنظیم :

علی محمدی

زبان کردی اکنون با دو نوع الفبای عربی و لاتین نوشته می‌شود. آموزش خواندن و نوشتن زبان کُردی با الفبای عربی را با دو شیوه می‌توان آموخت. شیوه‌ی اول به مانند شیوه‌ی آموختن زبان فارسی در مدارس ایران می­باشد. این شیوه مخصوص کسانی است که تازه شروع به خواندن و نوشتن می‌کنند و شکل و صداهای الفبا را نمی‌شناسند و در این روش طی چندین درس شکل و صداهای الفبا به شاگردان یاد داده می‌شود.

روش دوم که در اینجا گفته می‌شود شرط آموزش این است که کسانی که می‌خواهند زبان کُردی را یاد بگیرند شکل و طرز تلفظ حروف الفبای فارسی (عربی) را بشناسند.

حروف الفبای کُردی

در الفبای کُردی دو نوع حرف داریم یکی حروف مصوت (صدادار ، ده‌­نگدار) و دیگری حروف صامت (بی صدا ، بێده‌­نگ) .

حروف صدادار از ارتعاش تارهای صوتی به وسیله‌­ی هوای بازدم به وجود می آیند و به کمک همین صداها، حروف بی صدا ادا می شوند و حروف صدادار نیز بدون ترکیب با حروف بی صدا نمی‌توانند کلمه بسازند. کلمه (وشه) از ترکیب چند حرف درست می‌شود و ممکن است شامل یک بخش (که‌رت - بڕگه) یا بیشتر باشد. در مدارس ، بخش کردن کلمات آموزش داده می‌شود و معمولاً بخش کردن با حرکت دست ها نمایش داده می‌شود و در هر بخش یک بار دست ها پایین آورده می‌شود. هر بخش از یک حرف صدادار و یک یا چند حرف بی صدا تشکیل می‌شود. برای یادگیری طرز نوشتن و خواندن زبان کُردی لازم است که حروف بی صدا (بێده‌نگ) consonants و صدادار ( ده‌­نگدار) vowels را بشناسیم طبق عقیده‌­ی اکثریت زبان شناسان کُرد حروف بی صدا (بێده‌نگ) 29 حرف به این شرح می‌باشد:

ﺌ

ب

پ

ت

ج

چ

ح

خ

د

ر

ڕ

ز

ژ

س

ش

ع

غ

ف

ڤ

ق

ک

گ

ل

ڵ

م

ن

و

ه

ی

 این حروف در لاتین به شکل زیر نوشته می‌شوند:

Ş

S

Z

J

RR

R

D

X

H

Ç

C

T

P

B

—

Y

H

W

N

M

LL

L

G

K

Q

V

F

X

,

 «اصولا گفتن بزوێن به جای ده‌­نگدار (صدادار) و ده‌­نگ به جای بێده‌­نگ (بی صدا) صحیح تر است.»

بعضی از زبان شناسان با استناد به تلفظ بعضی کلمات در یکی از لهجه های کُردی (کرمانجی ژووروو)، ص را نیز جزو حروف کُردی به حساب می‌آورند که البته با توجه به اینکه این حرف در کلمات معدودی از این لهجه مشاهده می‌شود و از طرفی طبق قواعد فونولژی حروف «ص» و «س» در زبان کُردی هر دو متعلق به یک فونیم هستند پس نشانه «س» برای هر دو حرف کافی است. با توجه به حروف صامت کُردی مشاهده می‌کنیم دو حرف « ڤ – ڵ » که جزو الفبای کُردی هستند در الفبای فارسی وجود ندارند و حرف «  ڕ » قه‌ڵه‌و « ر بزرگ » با وجود اینکه در فارسی نیز تلفظ می‌شود جزو حروف الفبای فارسی منظورنشده و درنوشتن ، فرقی بین « ر » لاواز و« ڕ» قه­ڵه‌و قایل نمی‌شوند. همزه که در کُردی به صورت «ئـ» نوشته شده اصولاً بجز کلماتی که از عربی وارد کُردی شده اند در کلمات خالص کُردی (به استثناء دو کلمه هه­ء و نه­ء که آنها نیز تغییر یافته «ها» و «نا» هستند و بهتر است به همان صورت تلفظ و نوشته شوند) وجود ندارد و نیز همزه همیشه در اول کلمات می‌آید . اصولا آمدن همزه در اول کلمات هم بدین صورت است : در حروف صداداری که در اول بخش (بڕگه) می‌آیند همزه چون یک فونیم کمکی «یاریده­ده­ر» در جلو آنها می‌آید مانند : ئاور – ئه­ندازه – ئارد و چون در زبان کُردی همزه یک فونیم مستقل نیست، به همین جهت در نوشتن کُردی با الفبای لاتین ، نوشتن آن لازم نیست.

حروف صدادار یا ده‌نگدار vowel به شرح زیر می‌باشند:

ا

ﻪ

و

وو

ۆ

ی

ێ

بزرۆکه «کورته بزوێن»

 این حروف در لاتین به شکل زیر نوشته می‌شوند:

I

ê

î

o

û

u

e

A

 باید به این نکته توجه داشت که تمام حروف اول بخش یا کلمه بی صدا می‌باشند و حروف صدادار هیچ وقت در اول کلمه نیامده و هیچ گاه نیز دو حرف صدادار پشت سر هم نمی‌آیند.

برای اینکه بدانیم در هر کلمه (وشه) چند حرف صدادار وجود دارد ، باید بدانیم کلمه دارای چند بخش (که‌­رت) یا هجا می‌باشد. آن گاه درمی‌یابیم که هر بخش یا هجا شامل یک حرف صدادار و یک یا چند حرف بی صداست. برای نمونه به این کلمات توجه نمایید :

موو
م	وو
ب	د

باران
با		ران
ب	ا	ر	ا	ن
ب	د	ب	د	ب

میراوا
می		را		وا
م	ی	ر	ا	و	ا
ب	د	ب	د	ب	د

کرماشانی
کر			ما		شا		نی
ک	بزرۆکه	ر	م	ا	ش	ا	ن	ی
ب	د	ب	ب	د	ب	د	ب	د

در این جا مثال هایی را هم برای حروف صدادار و بی صدا در زبان لاتین می‌آوریم :

Têkošan
šan			ko		Tê
n	a	š	o	k	ê	T
ب	د	ب	د	ب	د	ب

Kurd

Bizin

Serma

K     u    r     d

zin

Bi

ma

Ser

ب     ب   د     ب

n

i

z

i

B

a

m

r

e

S

ب

د

ب

د

ب

د

ب

ب

د

ب

مقایسه حروف الفبای کُردی و فارسی و کُردی لاتین

پیتی بێده‌نگ « Consonants »

ردیف	کُردی	کُردی لاتین	فارسی	ردیف	کُردی	کُردی لاتین	فارسی
1	ﺌ	-	-	16	ع	,	ع
2	ب	B	ب	17	غ	X	غ
3	پ	P	پ	18	ف	F	ف
4	ت	T	ط . ت	19	ڤ	V	-
5	ج	C	ج	20	ق	Q	ق
6	چ	Ç	چ	21	ک	K	ک
7	ح	H	ح	22	گ	G	گ
8	خ	X	خ	23	ل	L	ل
9	د	D	د	24	ڵ	LL	-
10	ر	R	ر	25	م	M	م
11	ڕ	RR	-	26	ن	N	ن
12	ز	Z	ذ.ز.ض.ظ	27	و	W	و
13	ژ	J	ژ	28	ه	H	ه
14	س	S	ث. س. ص	29	ی	Y	ی
15	ش	Ş	ش

 حروف بی صدا (ط – ذ – ظ – ض – ص - ث) در کلمات خالص کردی وجود ندارد و در کلمات عربی که وارد زبان کُردی شده‌اند به جای ط از «ت» و به جای ذ – ظ – ض از «ز» و به جای ص – ث از «س» استفاده می‌کنیم.

ردیف	کُردی	کُردی لاتین	فارسی (عربی)
1	ا	A	ا
2	ه	E	«ــَـ»
3	و	U	-
4	وو	Û	و
5	ۆ	O	«ــُـ»
6	ی	Î	ی
7	ێ	Ê	«ــِـ»
8	بزرۆکه	i	-

نکته : در فارسی و کُردی تنوین وجود ندارد و تنوین استفاده شده در بعضی از کلمات مخصوص زبان عربی است که واژگان آن زبان فارسی استفاده می‌شود و همچنین کلماتی مثل موسی و عیسی در زبان کُردی به صورت مووسا و عیسا نوشته می‌شود.

چنانچه مشاهده می‌کنیم در فارسی 6 حرف صدادار داریم که به دو دسته حروف صدادار بلند (ا – ی – و) و حروف صدادار کوتاه (اعراب یا حرکات) . حروف صدادار بلند «ا – ی - و» در کُردی نیز عینا وجود دارد ولی به خاطر اینکه «و» کشیده کُردی با «و» کوتاه مخصوص کُردی در نوشتن تفاوت داشته باشد «و» صدادار فارسی «وو» نوشته می‌شود و به جای فتحه از « ﻪ  » و کسره از «ێ» و ضمه از «ۆ» استفاده می‌شود.

شکل نوشتن «و» صدادار و «و» بی صدا و «ی» صدادار و «ی» بی صدا در کُردی با الفبای عربی یکی است و حرف « ﻪ   ه » نیز چنانچه به جای فتحه باشد، صدادار و به صورت « ﻪ   ه » نوشته شده و چنانچه به جای حرف « ﻫ » فارسی باشد، بی صدا و به این صورت « ﻫ » نوشته می‌شود.

حروف مصوت (ده‌­نگدار) [Vowels]  در زبان کُردی

زبان کردی دارای 8 حرف صدادار می‌باشد (ا - ﻪ - و – وو – ۆ – ی – ێ بزرۆکه) . در این میان حرف «ا - ی» هم از لحاظ تلفظ و هم از لحاظ نوشتن در زبان های کردی و فارسی مثل هم می‌باشند. به همین جهت ابتدا این دو مصوت را شرح داده و سپس به شرح سایر مصوت ها می‌پردازیم.

1- مصوت « ا » :

این مصوت در زبان های کردی و فارسی به یک صورت نوشته می‌شود و تلفظ آن هم یکسان است. باید توجه داشت که در زبان فارسی همزه­ی اول کلمات به صورت الف نوشته می‌شود ، مانند «اندازه» که یک کلمه خالص فارسی است. و «اختیار» که یک کلمه‌ی عربی وارد شده در فارسی است.

برای مثال به کلمات زیر توجه فرمایید :

کُردی  ←  دارا      مار      هادی     په‌­یدا       کامیل

فارسی ←  دارا      مار      هادی     پیدا         کامل

در زبان های فارسی و عربی اکثرا الف و همزه به یک صورت نوشته می‌شوند مانند : اختیار، احتیاج، اندازه. برای شناسایی این دو حرف از همدیگر با توجه به اینکه الف یک حرف صدادار و همزه یک حرف بی صداست، باید به این نکته توجه داشت که چون الف یک حرف صدادار است هیچ وقت در اول کلمه نمی‌آید پس حروفی که در اول کلمه نوشته می‌شوند همزه هستند.

طرز نوشتاری حرف«ا» در کردی لاتین به صورت A.a)) نوشته می‌شود ولی تلفظ آن درلاتین به همان صورتی است که در فارسی و عربی گفته شد. در اینجا برای مثال کلماتی را به دو صورت نوشتاری کردی و لاتین می‌آوریم.

کُردی به الفبای عربی	کُردی به الفبای لاتین
ناز	Naz
بابه	Babe
دایه	Daye

 2- مصوت «ی»

حرف صدادار «ی» نیز در کُردی و فارسی به یک صورت نوشته شده و به یک نوع تلفظ می­گردد. برای نشان دادن حرف «ی» در کُردی لاتین، از حرف (.îÎ)  استفاده می‌شود و از لحاظ تلفظ مانند زبان فارسی و عربی است فقط نحوه نوشتن آن با فارسی و عربی فرق می‌کند. در اینجا برای مثال کلماتی را به دو صورت نوشتاری کُردی و لاتین می‌آوریم.

کُردی به الفبای عربی	کُردی به الفبای لاتین
ژین	Jîn
دین	Dîn
شین	Šîn

  حرف «ی» بعضی مواقع کمی کوتاه و بعضی مواقع کشیده تلفظ می‌شود، ولی در هر حال یک حرف بوده و حالات کوتاه و کشیده آن دو حرف جداگانه نیستند. معمولاً «ی»هایی که به جای کسره در فارسی هستند، در کُردی به صورت «ی» کوتاه تلفظ می‌شوند. مانند:

حَسَنِ پسرِ رَحمان که در کُردی این طور نوشته می‌شود: حه­سه­نی کوڕی ره­حمان.

دارِ بی بَر: که در کُردی این طور نوشته می‌شوند : داری بێ به‌ر

مَردِ رَشید: که در کُردی این طور نوشته می‌شوند: مه‌ردی ره‌شید.

ولی بقیه‌ی «ی» های صدادار دیگر کمی کشیده تر تلفظ می‌شود مانند: سه‌وزی- بۆکانی- کوردی- شیر- په­نیر.

اگر حرف «ی» کشیده بعد از حروف بی صدا بیاید با یک «ی» نوشته می‌شود مانند: : سه‌وزی- ﺑۆکانی و اگر «ی» کشیده بعد از حروف صدادار بیاید با دو «ی» نوشته می‌شود مانند: ئاوایی- بانه­یی . در کلماتی که «ی» اضافه هم دارد «ی» اضافه به «ی» کشیده اضافه و با دو «ی» نوشته می‌شود مثال: « ئاوه‌دانیی وڵات- وه‌زاره‌­تی رۆشنبیریی کوردستانی عێڕاق».

چنانچه در قسمت قبل مشاهده شد در نوشتن کُردی با الفبای عربی «ی» صامت و «ی» مصوت به یک شکل نوشته می‌شوند، برای تشخیص آنها از هم در کلمات ، باید به این قاعده توجه داشت که همواره «ی» حرفِ دومِ بخش، صدادار و «ی» حرف اول و دوم به بعد « سوم » بی صدا هستند.

مثال: برای «ی» صدادار : شیر - په‌­نیر- هه‌­ویر- دیل.

مثال برای «ی» بی صدا : یه‌ک - یار- که‌ی - نۆبه‌ی.

حرف صدادار « و » یا واو کوتاه

این حرف صدادار مختص زبان کُردی می‌باشد و در زبان فارسی متداول نیست. «و» کشیده از « وو » کوتاهتر است و در تلفظ این حرف دهان کمتر از تلفظ ضمه باز می‌شود.

در بعضی کلمات مشترک بین کُردی و فارسی، معمولاً در زبان فارسی این کلمات با ضمه تلفظ می‌شود و تلفظ آن در کُردی به صورت «و» کوتاه می‌باشد مانند : کُشتن که در کُردی کوشتن و کلمه گُرگ که تلفظ آن در کُردی به صورت گورگ می‌باشد. در اینجا برای مثال چند کلمه کُردی که در آن از «و» کوتاه استفاده شده می‌آوریم:

گورگ - قوڕ- بولبول – قوژبن - دوژمن.

مثال کلماتی را به دو صورت نوشتاری کُردی و لاتین می‌آوریم :

Kurd    –    Gurg    -   Xunav

خوناﭫ   -   گورگ    -    کورد

در رسم الخط کُردی با الفبای عربی «و» کوتاه صدادار و «و» بی صدا به یک شکل نوشته می‌شوند ولی در رسم الخط کُردی با الفبای لاتین از حرف «u» برای «و» صدادار و از حرف «w» برای «و» بی صدا استفاده می‌شود. در نوشتن کُردی با الفبای عربی باید از این قاعده استفاده کرد که همیشه «و» حرف دوم بخش صدادار و «و» های بخش اول یا دوم به بعد (سوم) بی صدا هستند.

در اینجا برای هر یک از «و» بی صدا و «و» صدادار مثال‌هایی می‌آوریم.

 «و» بی صدا :         ورد       کاوه        که‌­و       نه‌­وبه‌­هار          ویزه

«و» صدادار :        کورد      کوﻠﻟﻪ        بولبول     بوختان            کوڵاو

حرف صدادار «وو»

حرف صدادار «و» کشیده در تلفظ مشابه «و» صدادار فارسی است و به این علت به صورت «وو» نوشته می‌شود که با «و» کوتاه تمایز داشته باشد. در اینجا برای مثال چند کلمه که در آن «وو» وجود دارد می‌آوریم:

کُردی : بلوور           ته‌نوور            ئاره‌زوو               که‌ندوو           سووتاندن

فارسی : بلور            تنور                  آرزو                  کندو               سوزاندن

در همین خصوص لغاتی را به کُردی و لاتین می‌آوریم:

نوشتن کُردی به الفبای عربی (واو بلند)	نوشتن کُردی به الفبای لاتین (واو بلند)	نوشتن کُردی به الفبای عربی (واو کوتاه)	نوشتن کُردی به الفبای لاتین (واو کوتاه)
کورد	Kurd	وریا	Wirya
جودا	Cuda	راوێژ	Rawêj
موژگان	Mujgan	مراوی	Mirawî

در اینجا چند مثال هم برای «وو» یا «Û» می‌آوریم :

Nûr   -    Dûr   –   Xûl   –   Sûr   –   Nûsîn

نووسین   –  سوور -  غوول  –  دوور   -   نوور

حرف صدادار «ه - ﻪ»

این حرف که در حالت چسپان به صورت « ﻪ» و در حالت جدا به صورت «ه» نوشته می‌شود. در عربی با علامت فتحه (ـــَــ) نوشته می‌شود. در زبان کُردی این علامت «سه­ر» نامیده می‌شود و به صورت یک حرف صدادار «ﻪ - ه» نوشته می‌شود. در هر سه زبان کُردی، فارسی و عربی تلفظ آن یکسان بوده و تنها اختلاف آنها در نوشتن است. در فارسی فتحه جزو حروف صدادار کوتاه بوده و در هر دو زبان فارسی و عربی به صورت علامت «اعراب» نشان داده می‌شود. برای اینکه بهتر بفهمید به کلمات زیر توجه فرمائید :

کُردی :         ده­ست                نه‌­هار             سه‌­رما            ده‌رمان           به‌غدا

فارسی :        دَست                نَهار                 سَرما            دَرمان            بَغداد

باید توجه داشت حرف «ﻫ» اگر به جای «ﻫ» فارسی باشد، بی صداست و همیشه در اول کلمه یا بخش می‌آید، مانند کلمات: هار، به‌هار، هه‌شت-  هه‌­ستان.

مصوت «ێ»

این حرف صدادار در عربی ، کسره «ـــِــ» و در فارسی، زیر «ـــِــ» نوشته می‌شود و در زبان کُردی به آن ژێر گفته می‌شود و به صورت «ێـ» نوشته می‌شود تلفظ آن در هر سه زبان به یک صورت می‌باشد ولی در نوشتن در فارسی و عربی به صورت اعراب نشان داده شده در کُردی به صورت «ێـ» نشان داده می‌شود. به عنوان مثال :

کُردی :         ئێعلام          مێهره‌­بان              سێحر

فارسی :        اِعلام          مِهربان                 سِحر

حرف صدادار «ۆ»

به این حرف  «ۆ» واو کراوه­وه یا باز می‌گویند. برای تلفظ این حرف دهان بیشتر از «و» کوتاه باز می‌شود در عربی آن را به صورت اعراب (حرکه) ضمه و شکل «ـــُــ» نشان می‌دهند و در فارسی به آن پیش و در کُردی به آن بۆر می‌گویند. تلفظ آن مشابه ضمه اول کلمات عربی و پیش فارسی است البته باید به این نکته توجه نمود که گاهی بعضی از کلمات مضموم (پیش دار) فارسی در زبان کُردی به صورت «و» کوتاه کُردی تلفظ می‌شود مثلاً کلمه کُرد در کُردی به صورت کورد یا کشتن به صورت کوشتن تلفظ می‌شود و این موضوع باعث شده که بعضی از صاحب نظران ضمه را معادل «و» کوتاه بدانند ولی معادل ضمه «ۆ» باز می‌باشد نه «و» کوتاه و این ناشی از اختلاف در تلفظ بعضی از کلمات در این دو زبان است برای فهمیدن بهتر به کلمات زیر توجه فرمایید:

چۆم- رۆژ- کۆرپه- کۆڵان- گۆرانی- جۆ

بزرۆکه یا کورته‌­بزوێن

این مصوت در عربی به کسره­ی مختلسه مشهور است، کوتاهتر از کسره ( ژێر- ێ) می‌باشد و صدایی بین سکون و کسره دارد و در فارسی معمولاً به صورت کسره ادا شده و این حرف نیز مانند «و» کوتاه مخصوص زبان کُردی است.

برای مقایسه کسره در فارسی و بزرۆکه در کُردی به دو کلمه زیر توجه کنید :

فارسی -   مِس        دِل

کُردی -   مس         دڵ

در زبان کُردی با الفبای عربی، این مصوت در تلفظ وجود دارد ولی در کتابت نوشته نمی‌شود و تاکنون علامتی برای آن تعیین نشده است. استاد عبدالرحمن شرفکندی «هه­ژار» از علامتی مثل سکون عربی برای نشان دادن این مصوت استفاده کرده است مانند : قژ، کل، پل، پڕ؛ که از طرفی تشابه این علامت با علامت سکون ایجاد اشکال می‌نماید و از طرف دیگر این گونه تصمیمات باید به وسیله یک مجمع علمی یا فرهنگستان گرفته شود و نظریه‌ی شخصی با هر درجه و پایه‌­ی علمی نمی‌تواند ملاک عمل قرار گیرد.

در نوشتن رسم الخط کُردی با الفبای لاتین علامت «i» برای این حرف صدادار در نظر گرفته شده است، مانند :

کُردی با رسم الخط عربی = مشت     پل        گڕ       پرد

کُردی با رسم الخط لاتین = Pird     Girr       Pil     Mişt

به این نکته باید توجه داشت که در اول هر کلمه‌ای که با دو حرف صامت پشت سر هم شروع شده است، حتماً بزرۆکه می‌آید مانند : من، پرد، قڕ.

چنانچه در آخر کلمه دو حرف صامت به دنبال هم بیایند، آمدن بزرۆکه در میان آنها بستگی به نحوه‌ی تلفظ آن کلمه دارد. ممکن است بزرۆکه بیاید و یا اینکه نیاید.

در کلمات زیر آمده است :

بردن، دوژمن، بن بڕ.

و در کلمات زیر نیامده است :

کورد، کورت، گورگ.

اگر در وسط کلمه، در دو بخش جداگانه‌ی آن، دو حرف بی صدا در کنار هم قرار گیرند، چون هر یک از این حروف به یک خوشه‌ی همخوانی تعلق دارند، در میان آنها بزرۆکه نمی‌آید. مانند: کرته- پژده‌­ر- مسگه‌­ر.

بحثی پیرامون مصوت‌های مرکب [ وێ- وی- وا ]

در بعضی از زبان‌ها گاهی دو یا چند حرف صدادار بدون فاصله به دنبال یکدیگر در یک بخش می‌آیند که تلفظ مخصوصی را پدید می‌آورند که آن را مصوت مرکب «Diphthong» می‌گویند. در زبان کُردی نیز در بعضی کلمات مصوتی مرکب با تلفظ « وێ - وی» وجود دارد، نظیر کلمات : گوێر، سوێر، خوێن، کوێر، هه­نگوین، نێنگوین که در آن حروف وێ - وی نوعی مصوت مرکب به وجود آورده‌اند. مثلاً در کلمه گوێز «وێ» مصوتی مرکب درست کرده و با الفبای لاتین چنین نوشته می‌شود : «Gûez» که حروف «ûe» مصوت مرکبی را پدید آورده‌اند. همچنین در کلمه‌ی نێنگوین «Nênguin» «ui» مصوتی مرکب است بعضی از کارشناسان زبان را عقیده بر این است که در زبان کُردی مصوت مرکب وجود نداشته و بلکه در این نوع کلمات تلفظ ویژه­ی حروف «وێ - وی» تحت تأثیر حرف ماقبل آنها می‌باشد. برای مثال در کلمه‌ی گوێز: حرف صامت: «گ + بزرۆکه + حرف صامت «و» مصوت «ێ» + حرف صامت «ز»

Giwêz = G+I+W+Ê+Z

یعنی در کلمه‌ی بالا بزرۆکه بعنوان یک مصوت کوتاه باعث ایجاد تغییر آوایی در تلفظ گردیده است که البته با توجه به این که هیچ کس در تلفظ ، حروف ماقبل « وێ — وی » را در این کلمات به صورت تمایل به کسره تلفظ نمی‌کند و اصولاً امروزه زبان شناسی علمی بر اساس فونتیک استوار است، ضمن احترام به نظرات سایر صاحب نظران به نظر من بعد از حروف ماقبل « وێ - وی » بزرۆکه وجود نداشته و من « وێ - وی » را در زبان کُردی مصوت مرکب (Diphthong ، دوو لایه‌­نه) به حساب می‌آورم.

مصوت مرکب «وا» نیز در بعضی از کلمات وجود دارد، مانند: «چوار» که بعد از حرف «چ» مصوت مرکب «وا» آمده است.

«ل» قه‌­ڵه‌­و (درشت) و لاواز (خفیف)

در کُردی دو نوع «ل» داریم یکی «ل» لاواز که تلفظ آن همانند «ل» در زبان فارسی است مانند : لێو- مل- بلوێر- کل.

دیگر ل قه‌­ڵه‌و (ڵ) که در فارسی وجود ندارد و مخصوص زبان کُردی است و در زبان‌های ترکی آذربایجانی و انگلیسی وجود دارد مثال کُردی : ماڵ - کاڵ - کوڵیو - کۆڵه‌که - شاڵاو.

برای تشخیص «ل» قه‌­له‌­و (ڵ) از ل لاواز (ل) بر روی آن علامت «ˇ» قرار می‌دهیم. در زبان ترکی آذربایجانی این تلفظ وجود دارد مانند : ماڵ و کاڵ و در زبان انگلیسی هر گاه دو حرف LL پشت سر هم بیایند تلفظ مشابه ڵ قه‌ڵه‌و کُردی را ایجاد می‌نمایند ، مانند : SHALL- CALL

حرف «ل» قه‌­ڵه‌­و یا درشت (ڵ) هیچ وقت در اول کلمات نمی‌آید و تمام «ل» های اول کلمات ، ل لاواز یا خفیف هستند. مانند : لێو- لووره.

 حرف «ر» قه‌­ڵه‌­و یا درشت (ڕ)

چنانچه نوک زبان به ابتدای سقف زبان چسپیده و به پشت دندان های فوقانی برسد، تلفظ این حرف ممکن خواهد بود، در حالی که برای تلفظ «ر» لاواز یا خفیف می‌بایست نوک زبان را به پشت دو دندان وسط بالایی نزدیک کرد.

در زبان کُردی همه کلماتی که با حرف «ر» شروع می‌شوند حتماً «ذ» درشت است، عده ای را عقیده بر این است که برای حفظ زیبایی کلمه بهتر است علامت «ˇ»  بر روی «ر» های اول نوشته نشود ولی عده‌ای معتقد هستند «ر» از اختصات «ڕ» قه‌­ڵه‌و یا درشت می‌باشد و باید بر روی «ڕ» های اول کلمات نیز علامت «ˇ» گذاشت، البته امروزه به خاطر مسایل حروفچینی علامت «ˇ» را در زیر «ڕ» قرار می‌دهند.

چند مثال برای «ڕ» درشت: ڕۆژ – ڕێوی- کوڕ- غه‌­ڕغه‌­ڕه.

کلمات خارجی که در زبان کُردی وارد شده اند چطور باید نوشته شوند؟

در زبان کُردی از زبان های دیگر و بیشتر از همه زبان عربی کلمه وارد شده است. حال باید این کلمات با چه رسم الخطی نوشته شوند.

چنانچه قبلاً گفتیم تعدادی از حروف مخصوص عربی مانند : ط- ظ- ض- ذ ث- ص. در زبان کُردی چنین نوشته می‌شوند.

به جای	ط	ت
به جای	ظ. ض. ذ	ز
به جای	ث. ص	س

 و به جای اعراب از حروف استفاده می‌کنیم به جای فتحه از « ﻪ » به جای کسره از «ێ» و به جای ضمه از «ۆ» استفاده می‌کنیم و با توجه به نکات بالا تقریباً 50٪ نوشتن رسم الخط کُردی را آموخته‌ایم.

در مورد نوشتن کمات عربی در زبان کُردی دو نظریه ارایه شده است؛ یکی اینکه کلمات عربی که حروف مخصوص عربی دارند با همان حروف نوشته شده و در نوشتن آنها از قواعد مخصوص رسم الخط عربی استفاده شود که البته به عقیده‌ی ما این طرز نوشتن درست نیست زیرا در نوشتن یک زبان فقط باید از یک نوع الفبا استفاده شود این غلط در نوشتن زبان کُردی با الفبای لاتین بیشتر محسوس است برای مثال کلمه عربی صلح با رسم الخط کُردی با الفبای عربی «سوڵح» و با الفبای لاتین «sûllh» نوشته می‌شود که چون الفبای لاتین و کُردی از لحاظ شکل کاملاً جدا هستند این تفاوت به خوبی آشکار بوده و لزوم نوشتن کلمات عربی با الفبای کُردی را به خوبی مشخص می‌سازد.

در مورد نوشتن تشدید در زبان کُردی چون در نوشتن زبان کُردی کاملاً از شیوه‌ی فونتیک استفاد می‌شود و کلمات چگونه تلفظ می‌شوند همانگونه هم نوشته می‌شود در بخش کردن کلمات مشدد تکرار حرف مشدد کاملاً محسوس است پس باسد به جای نوشتن تشدید بر روی حرف آنرا دوبار نوشت مانند:

بزّاز ←  به‌ززاز

عبدالله  ← عه‌­بدوڵڵا

مصلح الدین ← موسلیحوددین

در کُردی کلمات حروف مشدد کم داریم و می‌توان در نوشتن کلمات مشدد که کُردی هستند هم با تکرار حرف و هم بدون آن نوشت مانند : خللۆر یا خلۆر

در نوشتن کلمات بیگانه هر کلمه‌ای که از زبان بیگانه وارد کُردی شود باید تمام قواعد زبان کُردی «از لحاظ فونتیک- فونولوژی- مورفولوژی- سینتاکس» را بپذیرد. مثلاً کلمه‌ی «ته‌ماته» که تغییر یافته‌ی تومێیتۆی انگلیسی، «ته‌­واو» که تغییر یافته‌ی «تمام» عربی و «ﺌاقڵ» که تغییر یافته‌ی عاقل عربی است، از نظر ساختاری تغییر پیدا کرده و به مرور در زبان کُردی تثبیت شده‌اند، همچنین اگر برای چیزی دو کلمه بیگانه و خودی باشد باید از کلمه‌­ی خودی استفاده شود.

1-  در بعضی از لهجه‌های کُردی چنانچه حرف «ک» در جلو یکی از حروف «ی- ێ- وێ» قرار گیرد، تلفظی مابین «ک» و «چ» پیدا می‌کند که به آن «ک» (اجوف) می‌گویند مانند :

کیسه- کیله- کێرد- کوێر- کوێستان

همچنین «گ» نیز اگر در جلو حروف «ی- ێ- وێ- وی» قرار گیرد، تلفظی میان «گ» و «ج» پیدا می‌کند مانند:

گیسک - گێشه- گێره- گوێنی- هه‌­نگوین- نێنگوین.

منابع :

1- آموزش خواندن و نوشتن زبان کُردی تالیف مصطفی ایلخانی زاده،

2-   Rênûsî Kurdî تالیف رحیم سلطانی

3- فرهنگ سه زبانه‌ی ئاسو ترجمه و تألیف امیر امینی

منـداڵـه‌کـان

منـداڵـه‌کـان؛ غـۆ‌‌‌‌‌‌نچه‌ن ، گـوڵـن،
هیـوان، مـه‌لـن،
ژن و پیـاوی سـبه‌ی گـه‌لـن،
مـامـۆستـایـان! ئـه‌ی زانـایـان
ئێـوه جـۆرێـک بـاریـان بـێنـن
کـه‌ سـبه‌ینـێ
لـه‌ ڕووتـان بـێ
لـه ڕوویـانـا
ڕوو هـه‌ڵ بـێنـن

شاعیری گەورەی کورد
((بـێ کــــــه‌س))

نه‌ورۆز له‌ تێپه‌ڕبونی مێژوودا

به‌ یه‌که‌م ڕۆژ له‌ یه‌که‌م مانگی ساڵ نه‌ورۆز ئه‌ڵێن و گه‌لی ئێران له‌م ڕۆژه‌دا گه‌وره‌ترین جێژنی نه‌ته‌وه‌یی خۆیان به‌ڕێوه‌ ده‌به‌ن.(1) ئاریاییه‌کان له‌ سه‌رده‌می کۆندا دوو وه‌رزی سه‌رما و گه‌رمایان هه‌بووه‌، له‌هه‌ر کام له‌م وه‌رزانه‌دا جێژنیان گرتووه‌ که‌ هه‌رکامیان به‌ سه‌ره‌تای ساڵی نوێ داناوه‌، یه‌که‌میان ناو ناوه‌ نه‌ورۆز دوه‌میشیان ناو ناوه‌ مێهره‌گان.(2)

ئاریاییه‌کان له‌ سه‌رده‌می کۆندا دوو وه‌رزی سه‌رما و گه‌رمایان هه‌بووه‌، له‌هه‌ر کام له‌م وه‌رزانه‌دا جێژنیان گرتووه‌ که‌ هه‌رکامیان به‌ سه‌ره‌تای ساڵی نوێ داناوه‌، یه‌که‌میان ناو ناوه‌ نه‌ورۆز دوه‌میشیان ناو ناوه‌ مێهره‌گان.

هه‌رچه‌ن له‌ ده‌باری یه‌که‌م خۆله‌فایانی ئیسلامی سه‌رنجێک به‌ نه‌ورۆز نه‌ئه‌درا (3)، به‌ڵام خۆله‌فایانی دوایی ئۆمه‌وی له‌ نه‌ورۆز رێزیان ده‌گرت و بۆ زیاتر بوونی داهاتیان ، خه‌ڵاتی نه‌ورۆزیان کرده‌ باو.(4) به‌ ده‌رکه‌وتنی "ئه‌بومۆسلێمی خۆراسانی" و له‌سه‌رکار هاتنی خه‌لافه‌تی عه‌باسی و ده‌سه‌ڵات گرتنی به‌رمه‌کیه‌کان و وه‌زیرانی تری ئێرانی و درووس بوونی سێلسیله‌ی تاهێریه‌کان و سه‌فاریه‌کان ، جێژنه‌ ئێرانیه‌کان جارێکی‌تر په‌ره‌ی سه‌ند.(5)

هه‌رچه‌ند زۆرێک له‌ ئایینه‌ ئێرانیه‌کان دوای هاتنی ئیسلام له‌ ئێراندا نه‌ما و ئایینه‌ ئیسلامیه‌کان جێگای ئه‌وانی گرت ، به‌ڵام جێژنی نه‌ورۆز تا ڕاده‌ییک له‌ نێو خه‌ڵکدا ماوه‌. شایه‌ت هاوکات بوونی ڕۆژی غه‌دیری خۆم له‌ ساڵی ده‌هه‌می کۆچی له‌گه‌ڵ نه‌ورۆزدا کاریگه‌ری له‌وه‌دا هه‌بوه‌ .

نه‌ورۆز یه‌کێک له‌و به‌هانانه‌ی بووه‌ که‌ ده‌سه‌ڵاتداران که‌ڵکیان لێ گرتوه‌ بۆ چه‌وساندنه‌وه‌ .

جه‌مشید پاشای گه‌وره‌ی ئێرانی کۆن به‌م بۆنه‌وه‌ ، له‌ ڕۆژی نه‌ورۆزدا تاژ ئه‌کاته‌ سه‌ری خه‌ڵکی بانگه‌شه‌ کرد که‌ بێن و خه‌ڵاتی نه‌ورۆزی خۆیان پێشکه‌ش بکه‌ن به‌ نوێنه‌ری خوا و پیرۆزبایی پێی بڵێن. به‌م پێشه‌کیه‌ ، وڵامی ئه‌وه‌ که‌ بۆچ عه‌ره‌به‌کان نه‌ورۆزیان له‌ نێوبرد ؟ ڕوون ده‌بێته‌وه‌ :

له‌ ڕیوایه‌تی مۆعه‌لای کۆڕی حه‌نیسدا له‌ حه‌زره‌تی ئیمامی سادێقه‌وه‌ (ر.خ) ئاماژه‌ کراوه‌ به‌م ڕاستیه‌ . " ئه‌م ڕۆژه‌ ڕۆژی ئێمه‌یه‌ و له‌ ڕۆژه‌کانی شێعه‌کانی ئێمه‌ داده‌نرێت، که‌ ئێرانیه‌کان پاراستیان ، و ئێوه‌ی عه‌ره‌ب له‌ نێوتان برد .

عه‌ره‌به‌کان به‌ شوێن که‌وتن له‌ ده‌زگای خه‌لافه‌تی به‌نی ئۆمه‌ییه‌ و به‌نی عه‌باس له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ده‌یانزانی نه‌ورۆز ڕۆژی ویلایه‌ت و خه‌لافه‌تی خواییه‌ ، به‌ ته‌واوی هێزیان تێکۆشین که‌ ئه‌و ڕۆژه‌ له‌ نێو برن . تا ئه‌و جێگه‌ی که‌ ده‌بینین حه‌زره‌تی ئیمام مووسای کۆڕێ جافریش (ر.خ) له‌ مه‌قامی ته‌قیه‌دا به‌ مه‌نسوری ده‌وانیقی ده‌ڵێ : " له‌ ئایینه‌کانی فارسه‌کانه‌ و ئیسلام له‌ نێوی بردوه‌ ..." (6)

هێندێ که‌س ئه‌م لێگێڕانه‌وه‌ به‌ به‌ڵگه‌ی ناشه‌رعی بوونی نه‌ورۆز داده‌نێن، به‌ڵام به‌سه‌رنجدان به‌ لێگێڕانه‌وه‌ دژه‌کان، ده‌رئه‌که‌وێ که‌ هۆکاری ئه‌مه‌ ته‌قیه‌ بووه‌  ، و خۆی گه‌وره‌تری به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر گه‌وره‌یی نه‌ورۆز و نیشان ئه‌دات که‌ خۆله‌فا تا چ ڕاده‌ییک تێکۆشاون بۆ له‌ نێوبردنی نه‌ورۆز .

به‌هه‌ر حاڵ جێی گۆمان نیه‌ که‌ نه‌ورۆز له‌ ڕوانگه‌ی ئالی به‌یت (ر.خ) له‌ ڕۆژه‌ گرنگیه‌ ئایینیه‌کان ناسراوه‌ و ڕێز گرتن له‌وه‌ش به‌ پێی نه‌رێت و شێوازێ که‌ له‌ لێگێڕانه‌وه‌کاندا هاتوه‌ ، زۆر شیاو و چاکه‌ . ڕۆژوو گرتن ، نوێژ خوێندن، سپای نێمه‌ت وێلایه‌ت به‌جێ هێنان ، نوێ کردنه‌وه‌ی بێعه‌ت له‌گه‌ڵ ڕێبه‌رانی ئیلاهی و ڕۆیشتن بۆ زیاره‌تی بڕواداران و زانایانی خۆدایی .(7)

سه‌رچاوه‌کان :

1و2- فه‌رهه‌نگی فارسی مۆعین ، ب 4 ، ل 480 .

3- هه‌مان

4و5- هه‌مان ل4845 و ل 4846

6- مه‌ناقێبۆ ئالی ئه‌بی تالێب ، ئیبنی شه‌هر ئاشوب ، ب 4 ل 318 و 319

7- نه‌ورۆز ده‌ر ئیسلام ، سه‌ی عه‌بدۆلرێزا حسه‌ینی شه‌هرستانی ، وه‌رگێڕاوی عه‌لی کازێمی مۆمۆندی .